Akrep ve Yelkovan Adları Nereden Geliyor?

Çocukluktan itibaren herkese öğretilir ki saatin saat gösteren ibresine akrep; dakika gösteren ibresine ise yelkovan denmektedir. Peki saatin iki temel göstergesi olan bu akrep yelkovan sözcükleri acaba nereden geliyor? Herkesin bildiği bu garip sözcük niçin saatin parçalarını isimlendirmek için kullanılmıştır? Saat ve dakikayı gösteren bu iki göstergeye niçin akrep ve yelkovan gibi garip isimler verilmiştir?

Akrep sözcüğü ise herkesçe bilindiği üzere eklembacaklı bir canlının ismidir. Ama saat ibresine neden akrep denilmiştir acaba? Bu sorunun cevabı konusunda tahmin yürütmek gerçekten zor. Acaba, akrebinin dış görünüşünün kalından inceye doğru olan yapısı nedeniyle saat göstergesi akrebe benzetilmiş olabilir mi? Nitekim Arapça akrep aynı zamanda ucu sivri üçgen metaller için de kullanılmaktadır. Dolayısıyla Akrep kelimesinin kökeni Arapça olup ince uzun üçken metal benzediği için bu göstergeye akrep denmiştir.

Akrep tamam, ama peki “yelkovan” ne demektir? Bazı kaynaklarda “yel kovmak” yani yel kovalamak teriminin boş işlerle uğraşmak manasına geldiği yazmaktadır ancak bu anlamsal kökenin saat göstergesi ile alakalı olduğunu düşünmüyorum. Yelkovan Türkçe’de iki ayrı anlama sahip olup, bunlardan birisi bir kuş cinsi diğeri ise rüzgarın yönünü tayin etmekte kullanılan metal levha şeklinde bir alettir. Saatteki yelkovan, muhtemelen şekil itibariyle rüzgar yönünü tayin etmede kullanılan aletten gelmektedir. Nitekim şekil olarak rüzgar yönünü gösteren levhaya benzemektedir.

Diğer Dillerde Akrep Yelkovan Yerine Ne Kullanılıyor?

Bizim “akrep” ve “yelkovan” dediğimiz saat göstergeleri için İngilizce’de “saat eli” anlamına gelen “hour hand” ve “dakika eli” anlamına gelen “minute hand” sözcükleri kullanılırken, Fransızca’da “büyük iğne” (grande aiguille) ve “küçük iğne” (petite aiguille), Almanca’da ise “saat ibresi” (stunden zeiger) “dakika ibresi” (minuten zeiger), Rusça “saat oku” ve “dakika oku” gibi daha mantıklı isimler kullanılmaktadır. Netice itibariyle diğer dillerde, saat ibreleri için Türkçe’deki gibi akrep ve yelkovan şeklinde anlamsız ve alakasız sözcüler kullanılmamaktadır..

Alternatif İsimlendirme

Akrep ve yelkovan sözcüklerinin anlamsız olmasının ötesinde bu iki anlamsız ismin yarattığı bir başka sorun ise günümüzdeki modern saatlerde bulunan saniye göstergesinin isimsiz kalmasıdır. Saat göstergesi akrep, dakika göstergesi yelkovan, peki saniye göstergesinin ismi nedir? Henüz bildiğim kadarıyla akrep veya yelkovan gibi özel bir isim konulmamıştır saniye göstergesine… Dolayısıyla akrep yelkovan gibi iki anlamsız ve aynı zamanda mantıksız sözcükten kurtulup daha basit bir isim olarak “ibre” sözcüğünü kullanmak daha yerinde olacaktır kanısındayım. Saat ibresi, dakika ibresi ve saniye ibresi…

Av. İlker Atamer